A do të ulen pensionet?

Nga Irena Beqiraj

Dëgjojmë shpesh për reformën strukturore që duhet të ndërmarrë Qeveria për pensionet. Ndoshta për një publik të gjerë dhe jo ekspert në fushën ekonomike, ka lindur pyetja por çfarë nuk funksionon në sistemin aktual të pensioneve dhe çfarë reformash priten të ndërmerren? Të gjithë e dimë që sistemi i sotëm i sigurimeve Shoqërore mbështetet në financimin e pensioneve nga kontributet e sigurimeve shoqërore që paguajnë jo vetëm punëmarresit, por edhe punëdhësit. Ky sistem e ka origjinën e tij që në Shekullin e 19 –të dhe për herë të parë është vënë në jetë nga politikani Otto Von Bismark. Ky sistem i quajtur “Pay as you go” shkurt Paygo është shumë popullor në thelb, por nuk ka një lidhje direkte midis asaj që individi kontribuon sot dhe asaj që do të përfitojë nesër si pension.

Kohët kanë ndryshuar…

Por kohët kanë ndryshuar që nga periudha e Bismarkut, po ashtu dhe karakteristikat demografike. Njerëzit jetojnë më gjatë si dhe është vërtetuar katercipërisht që zhvillimi ekonomik shoqërohet me një rënie në normën e rritjes së popullsisë. Ndërkohë Shqipëria ka edhe një fenonem tjetër, punën në të zezë (jo e deklaruar në sigurimet shoqërore), dhe ajo gri (deklarime më të ulëta të rrogave për efekt pagesash më të ulëta të sigurimeve) e cila zë rreth 35% të tregut të punës. Raporti i kontributeve është rreth 4.7% e GDP ndërkohë që në vendet e rajonit kjo shifër është rreth 8-10% e GDP. Shqipëria ka sot rreth 579,904 pensionistë që përfaqësojnë rreth 20% të shoqërisë, ndërkohë që ka rreth 450,000 pagues të kontributeve shoqërore. Aktualisht me kontributet e sigurimeve shoqërore të mbledhura nuk paguhen dot pensionet. Aktualisht pensionet krijonë një deficit prej 35 miliardë lekë. Kjo diferencë do të vazhdojë të rritet, nëse nuk punojmë intensivisht për të rritur kontributet në sigurimet shoqërore duke formalizuar tregun e punës dhe në të njëjtën kohë nuk mendohet realisht si do të reformohet ky sistem. Nëse vazhdojmë dhe i kërkojmë qeverisë të rrisë pensionet në kurriz të borxhit brezat që vijnë mund të jenë edhe me të varfër në kohën e pensionit, se pensionistët sot.

3  shtylla sipas të huajve

Një sistem i përshtatshëm pensionesh, sipas Bankës Botërore, duhet të mbështetet në 3 shtylla. Shtylla e parë është sistemi aktual PAYGO.

Shtylla e dytë janë pensionet e detyruara private, ku individi paguan një përqindje kontributi të detyrueshme mbi pagën në atë që quhen llogari indidividuale e pensionit, e cila nuk menaxhohet nga shteti, por nga kompani private adminstrimi. Në llogaritë individuale të pensionit vendoset një lidhje direkte midis kontributeve të individit dhe pensionit, dhe fondet që grumbullohen në këto llogari duhet absolutisht të investohen per të përfituar nga fuqia e madhe e investimit.

Shtylla e tretë, pensionet private vullnetare, ku individë vullnetarisht mund të paguajnë kontribute në shoqëritë privatë të pensionit. Aktualisht në Shqipëri përveç shtyllës së parë kemi dhe shtyllën e tretë, fondet vullnetare private të pensionit.

Duke qenë se aktualisht pensionet tejkalojnë kontributet e mbledhuara nga Sigurimet Shoqërore, dilema që shtohet është gjetja e një mënyrë për të kuruar deficitin që krijohet në buxhet nga “plakja demografike”. Në pikëvështrimin tim përpara kemi dy alternativa; ose do të vazhdojmë më sistemin aktual, por do të duhet të bëjmë ndryshime parametrike thelbësore të tij, apo ka ardhur  koha të prezantojmë shtyllën e dytë, e cila e thënë ndryshe nuk është gjë tjetër veçse “privatizim i pjesshëm” i sistemit të pensioneve.

Ulje pensionesh? E papranueshme

Ndryshimet parametrike të sistemit aktual konsistojnë në: 1) uljen e pensioneve që aktualisht fitohen, 2) rritjen e moshën e pensionit, 3) rritjen e kontributeve në sigurimet shoqërore. Ulja e pensioneve është e papranueshme sepse pensionet janë tanimë shumë të ulëta dhe pensionistët jetojë thuajse në kufirin e varfërisë.

Kuptohet që dy parametrat e tjerë janë vendime të vështira jo vetëm ekonomikisht por edhe politikisht, pasi “cenojnë” interesat e atyre që aktualisht paguajnë kontributet, të cilët janë edhe votues. Në të njëjtën kohë duke qënë se ndryshimet ekonomike dhe demografike janë shumë dinamike do të duhet të bëjmë ndryshime prametrike të herëpashershme (afat mesme) duke krijuar luhatshmëri në të tre parametrat, gjë që rrit pasigurinë në të ardhmen.

Prezantimi i shtyllës së dytë eshtë aspekti më i spikatur dhe më i diskutueshëm. Disa nga vendet e rajonit kanë zgjedhur “të heqin dorë” nga 1/4 deri në 1/3 e normës së kontributeve të detyrueshme të pensioneve duke i lenë ato të menaxhohen privatisht, duke zëvendësuar kështu një sistem unitar publik me një kombinim të sistemit publik me sistemin privat të menaxhimit të pensioneve. Në Shqipëri propozohet nga Banka Botërore që 21.5 % e kontributit që punëmarrësit dhe punëdhënësit paguajnë, të shkojnë në sistemin publik të pensioneve dhe 3% e kontributeve të menaxhohet në llogari individuale pensioni. Vendet e rajonit e kanë bëre këtë gjë shumë gradualisht, duke transferuar një pjesë të madhe të kotributeve të sigurimeve në skemat private.

  

Pensionet

Rumania ka aplikuar skemat private të pensionit për herë të parë në vitin 2008 duke filluar me një normë kontributi të detyrueshëm 2% dhe pritet në 2014 kjo normë të jetë 6%.

Efektet pozitive që ka kjo skemë vijnë nga fakti që një pjesë e pagesës se pensionit realizohet jo thjesht nga kontributi por nga investimi i kontributit. Ndërkohë që me sistemin aktual nuk kemi asnjë investim të kontributeve. Ndërkohë me kalimin e viteve kalohet një pjesë e barrës së përballimit të kostove të pensionit nga shteti tek llogaritë private të pensionit. Në disa vende është konsideruar si një nxitëse e formalizimit të tregut të punës pasi kontributet e individit në llogaritë individuale lidhen direkt me pensionin e ardhshëm.

Në skema private?

Në disa vende këto skema kanë ofruar fleksibilitetin e tërheqjeve të parakohshme apo kalimin e shumave të akumuluara tek pasardhësit në rast vdekjeje.

Prezantimi i një sistemi mix në vendet e rajonit ka treguar se kalimi i një pjese të kontributeve shoqërore në skema private shoqërohet me ato që quhen kosto të kalimit apo të trasferimit. Këto skema do të duhet të akumulojnë për 25- 40 vjet që të fillojnë të japin benefitet e tyre. Ndërkohë që pensionet në këtë faze duhet të mbulohen tërësht nga sistemi publik i pensioneve. Nga studimet e bëra në vitin 2010 këto kosto do të shoqëronin ekonominë serbe për 40 vjet. Në rastin e Sllovakisë për gati 30 vjet (studimi, Melichercik dhe Ungvarsky (2004), për Hungarinë koston e kalimit do të zgjasnin për 50 vjet studimi Orban dhe Palotai (2005) .

Një element tjetër shumë i rëndësishëm në suksesin e skemës së detyruar private është mundësia e investimit të këtyre fondeve. Ndërkohë që sistemi aktual mbështetet vetëm në burimin të ardhurave që vijnë nga puna. Një sistem që përfshijnë edhe shtyllën e dytë ka dy burime te ardhurash; punën dhe kthimin nga investimi.

Duke qenë se vendet e rajonit si edhe Shqipëria kanë tregje të pa zhvilluara kapitali, mundësia e investimit të tyre mbeten bonot afatgjata të qeverisë, që zënë gati 60% të portofolit, dhe depozitat bankare. Në pëgjithësi ka një skepticizëm për investime në letra më vlerë të huaja për shkak të riskut të kurseve të këmbimit.

Empirikisht një normë e mirë reale e kthimit nga investimi i këtyre fondeve do të ishte 1,8% mbi rritjen e GDP, por fakti i mungesës së tregjeve të ogranizuara dhe rrjedhimisht i mundësive të investimit bën që kthimi nga investimet i këtyre fondeve të jetë dhe të vazhdojë të jetë i ulët në të gjithë vendet e rajonit. Kjo skemë që të ketë sukses duhet të shoqërohet edhe me zvillimin e bursës dhe tregut të kapitaleve.

 

Nevoja e një ‘Administratori’?

Që shtylla e dytë të këtë sukses është shumë e rëndësishme menaxhimi i fondeve në mënyrë trasparente dhe të sigurt, nga sektori privat. Pra lind nevoja i krijimit “të administratorit të fondeve te pensionit” i cilët duhet të mbikëqyret nga organet shtetërore në mënyrë të ndershme dhe të sigurt. Ky drejtim dhe supervizim, ka nevojë për njerëz të depolitizuar, të kualifikuar por duhet thënë dhe te mirëpaguar. Qeniet njerëzore janë pothuajse unike në aftësinë e tyre për të mësuar nga eksperienca e të tjerëve, por gjithë kohën janë shquar për një mosdashje të dukshme për ta bërë ketë.

Reforma e pensioneve është shumë sfiduese, nuk mund të realizohet apo të merren frytet brenda një mandati apo dy. Do të duhen dekada për të parë efektet e saj. Kostot gjithashtu janë të larta. Duhet të dimë që Sigurimet Shoqërore janë programi i vetëm shtetëror nga i cili çdo qeveri do ta kishte të vështirë të heq dorë qoftë dhe pjesërisht. Aq më e vështirë bëhet kjo vendimmarrje në kushtet të vështira ekonomike. Si çdo reformë ekonomike ka përfitime dhe kosto, të cilat shpërndahen në mënyrë të pabarabartë ndërmjet gjeneratave.

Reformat e pensioneve nuk është alternativë politike afatshkurtër, por sistem ekonomik afat gjatë i cili duhet  ndërtuar dhe dizenjuar me kujdes për të pasur sukses. Ndërkohë duhet shumë durim për të vjelur rezultatet. Nëse ky sistem ndërtohet, pranohet apo kundërshtohet thjesht për qëllime afatshkurtra politike nuk do te kemi kurrë reformë reale në sistemin e pensioneve. Shoqëria shqiptare dhe qeveritë duhet të shmangin një herë e mirë impulsin e të menduarit sot për sot dhe në emër të rrugës më të lehtë të harxhojmë edhe burimet e së nesërmes. Demokracia duhet të funksionojë për të gjitha gjeneratat, dhe jo të bëhet një fantazmë e paaftë për të paguar nesër./Dita

imazhe shqip

*   *   *