Reformimi i pensioneve një sfidë urgjente

Nga Sokrat Habilaj

1. Konteksti historik dhe politik

Periudha tetëvjeçare e qeverisjes demokrate, veç të tjerave, shënon dhe kulmin e dështimit spektakolar të politikave që kanë lidhje me sigurimet shoqërore në tërësi dhe në veçanti me skemën e pensioneve. Pa përjashtuar edhe qeverisjen e mëparshme socialiste, në fund të këtij mandati, PD, ka dhe “meritën” e rikthimit të skemës së Sigurimeve Shoqërore në një nivel më të ulët se kuota zero, ku nisi rreth njëzet vite më parë, sepse një punë e bërë keq është më keq se sa një punë e pakryer fare. 

imazhe shqip

Kjo forcë politike ka autorësinë e rimodelimit të sigurimeve shoqërore në kushtet e ekonomisë së tregut, por edhe të rrënimit thuajse total të tyre, njëzetë e ca vite më pas. Shenjat negative të dështimit të kësaj skeme nuk u shfaqën në një ditë, përkundrazi ato janë manifestuar në mënyrë permanente. Por këto sinjale u nënvleftësuan. Dështimi u maskua me masa tërësisht të paefektshme dhe, më keq akoma, skema e pensioneve nga një skemë thellësisht sociale, financiare, ekonomike, u bastardua, duke u kthyer në një fasadë propagandistike dhe politike. Madje u shkua deri atje sa u krijua iluzioni se brenda kësaj skeme nuk përfshiheshin 561 mijë njerëz të moshuar, me kontribute për vendin  dhe nevojtarë, por thjesht 561 mijë votues, të cilët në momente të caktuar, mund të gënjehen me rritje qesharake pensioni, apo me fabula tallëse në fund të vitit, si ato me “një gjel” apo “gjysmë gjeli”, etj. Prandaj dalja e skemës së pensioneve prej kolapsit, nuk mund të bëhet pa njohur deri në detaje shkaqet që sollën dështimin e plotë të skemës së pensioneve. Sëmundja nuk mund të shërohet, pa u njohur jo vetëm simptomat, por edhe shkaqet e saj.

2. Raporti rrënues 

përfitues-kontribuues

Raporti skandaloz përfitues-kontribuues, thuajse 1 me l, i pashembullt edhe me asnjë vend të rajonit, e ka bërë skemën e pensioneve një gropë të papërballueshme për buxhetin e shtetit. Ky raport ka ardhur duke u ngushtuar, përkundër tendencës normale të rritjes së pensioneve dhe shtimit të numrit të pensionistëve. Një fakt i tillë zbulon jo vetëm brishtësinë deri në falimentim të skemës së pensioneve, por edhe falsitetin e gjoja rritjes së numrit të të punësuarve nga viti në vit. Më tej akoma, nëse shikojmë raportin mes pagave minimale, mesatare, apo të larta, të cilat paguajnë realisht kontribute për sigurimet shoqërore në listë-pagesat e paraqitura, ky raport është në favor të pagave minimale. Pra,  ne sigurojmë më pakë të ardhura për të përballuar pensionet, pasi një pagë më e ulët, do të thotë dhe kontribut më i ulët. Në këto kushte raporti 1 me l, përfitues-kontribues, shkon edhe më keq akoma në uljen reale të numrit të kontribuesve, dhe në uljen e masës së kontributit. Ndërsa “rritjen e numrit të të punësuarve”, mund ta manipulojë çdo podium, apo institucion statistikor, për efekte politike, varësia mes numrit të kontribuuesve dhe përfituesve nuk mund të fshihet, sepse nuk mund të fshihet sasia e pareve që harxhohen për pensionet nga buxheti, apo kontributet e grumbulluara. Edhe ndryshimi i vartësisë së grumbullimit të kontributeve nga sigurimet shoqërore te tatim-taksat, nuk solli asnjë rezultat të dukshëm. Natyrisht që grumbullimi i kontributeve është një detyrim ligjor, për të cilën as që mund të diskutohet. Rritja e të ardhurave nga kontributet, edhe pse duket  “jashtë” reformës së skemës së pensioneve, nëse dësjton, mund të dështojë reformën dhe vetë skemën.

3. Nevoja për një 

minimum jetik pensioni

Skema e pensioneve është e ndërtuar në dy shtylla kryesore: pensionet e qytetit dhe të fshatit. Për kushtet e vendit tonë, pensionet e fshatit zënë një vend qendror. Rruga që u ndoq për barazimin e pensioneve të fshatit me ato të qytetit, rezultoi tërësisht e gabuar, dhe çoroditëse. Mjafton të citojmë se më shumë se 500 mijë “të vetëpunësuar” në bujqësi, u futën në një skemë pagese të kontributesh “të detyrueshme” që vetëm fjalën kishin si të tillë dhe që të detyrueshme nuk u bënë kurrë. Si rrjedhojë, jo vetëm u thellua barra fiskale e pensioneve në kurriz të buxhetit të shtetit, por u deformua krejtësisht skema. Kështu, ndërsa u vendos një kufi tavan për pensionet, askush nuk e di sa është përfitimi real minimal i një pensionisti, i cili ka treguesit e tij specifik të vjetërisë në punë, apo të pagës. Kjo gjë, pra mos ekzistenca e një kufiri minimal të pensioneve, vlen për të gjitha kategoritë e pensioneve, jo vetëm për të fshatit. Në këto kushte, ndërsa mund të flasim për tregues që kanë të bëjnë me minimumin jetik, apo të varfërisë të një të papuni, skema aktuale e pensioneve, pa hezitim mund të themi se e kamuflon një tregues të tillë padrejtësisht. Kjo krijon një moment thellësisht irreal, që fsheh një realitet të zymtë. Në këto kushte, ideja e hedhur nga qeveria për vendosjen e një kufiri mbi minimumin jetik të përfitimit të atyre që kanë mbushur moshën e pensionit, madje edhe nëse nuk plotësojnë kushtet për pension, duhet përshëndetur. Pensionet sociale, apo ndihma ekonomike për ata që kanë mbushur moshën e pensionit, si një praktikë e provuar në vende shumë më të zhvilluara se ne, si në Angli apo Suedi, do ta vendosin skemën e pensioneve në një terren më të favorshëm, por do t’u vijë edhe më mirë në ndihmë të gjithë atyre që nuk mund të përfitojnë pension apo përfitojnë thërrime pensioni dhe ndihen të braktisur.

4. Thellimi i parazitizmit të skemës

Skema aktuale e pensioneve, ka ecur në drejtim të kundërt me nxitjen e pagimit të kontributeve. Nuk është fjala vetëm për parimin bazë “pay as you go”, por parazitizmi i skemës së pensioneve është thelluar edhe për shkaqe të tjera. Kështu, pavarësisht nga raporti mes pagës minimale dhe maksimale mbi të cilin llogaritet kontributi, raporti i pensionit minimal me pensionin maksimal është 1 me 2.  Ky është një tregues i vjetër sa edhe skema aktuale e pensioneve, dhe pengon interesin për të paguar sa më shumë kontribute tek personat me paga mbi mesataren, sepse për të përfituar një pension maksimal, do të mjaftonte një pagë shumë më e ultë se paga maksimale. Ne sot ndodhemi në një situatë të tillë kur një person, i cili e ka pagën 100,000 lekë në muaj dhe në raport me këtë pagë, paguan një sasi të caktuar kontributi, dhe një person tjetër me një pagë 40,000 lekë në muaj që paguan shumë më pak contribute. Por  kur ata dalin në pension, masën e pensionit do ta kenë të barabartë. Në këto kushte, ai me pagën 1.000.000 lekë, pse duhet të lerë një sasi më të madhe të pagës së tij, kur ligjërisht kjo sasi nuk shkon për të dhe kontribuesi nuk përfiton asgjë? Një kufizim i tillë është alogjik dhe e vendos skemën e pensionit në kundërshtim me kontributin e dhënë nga përfituesi, duke zbehur tek ai interesin për të kontribuar sa më shumë. Dhe për ta bërë edhe më të dukshëm këtë zbehje të interesit të pagimit të kontributeve, theksojmë se edhe mënyra teknike e llogaritjes së pensionit bëhet e tillë, ku nga tre shifrat që dalin, zgjidhet ajo më e disfavorshmja për përfituesin. Heqja e tavanit të pensionit do të zgjidhte ngërçin që ekziston mes masës së kontributit dhe asaj të pensionit të secilit.

5. Çështja e moshës së 

daljes në pension

E vetmja reformë në skemën e pensioneve,  që të paktën u quajt e tillë, është ajo e vitit 2002, që kishte të bënte me rritjen graduale të moshës së daljes në pension. Kjo reformë përveç shtyrjes në kohë të daljes në pension të personave të ndryshëm nuk dha asnjë efekt pozitiv. Reforma vetëm së shtyu edhe për pak vite falimentimin  e skemës së sigurimeve shoqërore. Prandaj, edhe ideja e hedhur sërish se mund të rritet mosha e pensionit në një apo dy vite, vetëm do të shtyjë në kohë falimentimin e skemës.

6. Reforma e pensioneve duhet të jetë bipartizane

Tani nuk është koha për të gjetur fajtorët e dështimit të skemës së pensioneve. Për të qenë më të drejtë, mund të themi se në dështimin e kësaj skeme kanë pjesën e vet të dy kahet e politikës. Nisur edhe nga ky fakt, por më tepër nga domosdoshmëria shpëtimit të skemës, është koha që edhe opozita të jetë në një linjë me qeverinë. Reformimi që ka nisur të bëhet tani, nuk i shërben vetëm kësaj mazhorance. Ajo është një nevojë dhe një sfidë urgjente që na shërben të gjithëve. Prandaj kërkon konsensusin e të gjithëve: qeverisë dhe opozitës, punëdhënësve dhe punëmarrësve, kontribuesve dhe përfituesve, të moshuarve dhë të rinjve./Dita

 imazhe shqip

*     *     *